اصغر احمدی موحد، مستشار دادگاه های تجدیدنظر تهران بخش دوم

2 - بازجویی از متهم: پس از حضور یافتن متهم نزد بازپرس بازجویی از متهم آغاز می گردد. بازجویی از متهم با به دستور بازپرس تویط پلیس قضایی به عمل می آید یا با اعطای نمایندگی در مواردی که متهم خارج از حوزه قضایی بازپرس است توسط مرجع نایب یه به وسیله شخص بازپرس به عمل می اید بازجویی از متهم در اولین جلسه احضار شروع می شود و تحت قواعد بسیار دقیقی است که این قواعد هم برای حفظ حقوق متهم است و هم برای حفظ حقوق عمومی.

ابتدا بازپرس هویت دقیق متهم را ثبت و اتهام را به وی تفهیم می کند پاسخ متهم هر چه باشد ثبت سپس دلایل مطروحه علیه متهم برای اثبات اتهام به وی اعلام و پاسخ هر چه باشد نوشته می شود متهم حق دارد یک وکیل همراهش داشته باشد می تواند در قبال سوالات بازپرس سکوت کند و هیچ پاسخی ندهد همچنین می تواند دروغ بگوید و نیز می تواند بدون اتبان سوگند اظهارات کذب خود را بیان نماید. تمامی این امتیازات برای حفظ تضمینات متهم و تامین حق دفاع وی است پس از انجام بازجویی های مقدماتی از متهم که می تواند در چنین جلسه به عمل آید چنانچه بازپرسی به این نتیجه رسید که متهم بی گناه است و دلایل مافی بر اثبات اتهام وجود ندارد با صدور قرار منع پیگرد به کار خود خاتمه می دهد اما چنانچه به نظرش دلایل برای ادامه تعقیب و انجام تحقیقات بیشتر وکلا دلایل کافی برای احراز مجرمیت وجود داشته باشد متهم تحت کنترل قضایی بازپرس قرار می گیرد.

3 - کنترل قضایی: به منظور سازش دادن سپس آزادی فرد و اجتناب از بازداشت متهم از یک طرف و ضرورت های بازدارندگی از طرف دیگر کنترل قضایی توسط بازپرس به عمل می آید کنترل قضایی در جرایمی به عمل می آید. که مجازات آن حبس یا مجازاتی شدیدتر از حبس باشد در کنترل قضایی بازپرس می تواند الزاماتی که آزادی متهم را محدود می کند بر وی تحمیل نماید از قبیل این که از منطقه خاصی خارج نشود یا با اشخاص به خصوصی معاشرت نکند همچنین بازپرس می تواند آزادی متهم را منوط به سپردن وثیقه نماید در فرانسه شانزده نوع کنترل قضایی از قبیل حبس در منزل, محرومیت از رانندگی کفالت التزام به عدم خروج از حوزه قضایی, توقیف اسلحه گرفتن اوراق هویت و غیره وجود دارد که چندتای آنها با هم قابل جمع است و کلا هدف از تشریع انواع کنترل های قضایی این است که هم حتی الامکان آزادی های متهم حفظ شود و از بازداشت وی در غیر موارد ضروری اجتناب گردد و هم متهم در دسترس باشد و هر زمان برای انجام تحقیقات احضار شد حاضر شود و از دسترس بازپرس خارج نگردد.

4 - صدور قرار بازداشت موقت: یکی دیگر از اختیارات مهم بازپرس صدور قرار بازداشت موقت است که از مهم ترین قرارهای تامین تلقی می گردد و تحت ضوابط بسیار دقیقی قرار دارد صدور قرار بازداشت موقت در جرایمی است که مجازات قانونی آن بیش از دو سال حبس و یا در جرایم مشهود یک سال حبس باشد و حتی در جرایم کمتر از سک سال حبس در صورتی که متهم از اجرای الزامات کنترل قضایی عمدا استنکاف کرده باشد صدور قرار بازداشت موقت امکان پذیر است بازپرس مکلف است در قرار خود دلایل صدور قرار بازداشت موقت را بیان و آن را توجیه نماید این دلایل نگرانی از امحای آثار جرم بیم تهدید شاهد و یا حتی حفظ شخص متهم از خشم مردم یا بزه دیده از جرم باشد در هر موضوعی که بازپرس قصد بازداشت موقت متهمی را دارد به وی اطلاع می دهد که حق دارد در مهلتی معین دفاع خود را با همراهی یک وکیل که حق دارد پرونده را مطالعه نماید آماده سازد در صورتی که متهم برای دفاع از خود در رد ضرورت بازداشت موقت تقاضای مهلت کند بازپرسی در محضر بازپرس با حضور نماینده دادسرا و به صورت تدافعی به عمل می آید یعنی باید به متهم این امکان داده شود که در رد ضرورت بازداشت خود دفاعیاتش را به طور مشروح بیان نماید و به صورت تدافعی که ویژگی های نظام اتهامی است از خود دفاع کند و به رد ضرورت بازداشت بپردازد پس از این بررسی تدافعی چنانچه بازپرس دفاعیات متهم را قبول نکرد و قرار بازداشت موقت صادر کرد متهم حق دارد از این قرار پژوهش بخواهد. در این صورت پرونده به شعبه اتهامیه که یکی از شعب دیوان جنایی است ارسال و به اعتراض متهم رسیدگی به عمل می آید همچنین متهم میتواند از رئیس شعبه اتهامیه بخواهد که تا بررسی موضوع توسط شعبه اتهامیه و اتخاذ تصمیم در خصوص ضرورت بازداشت متهم یا رد نظر بازپرس و فک قرار بازداشت متهم آزاد باشد تصمیم شعبه اتهامیه در مورد اعتراض متهم و تقاضای وی قطعی است.

مدت بازداشت موقت در جنایات یک سال و در جنحه ها چهارماه قابل تمدید جمعا تا یک سال و در شرایط استثنایی حداکثر چهارماه دیگر نیز قابل تمدید است تمدید قرار بازداشت موقت بر عهده رئیس دادگاه جنحه است و بازپرس در این خصوص اختیاری ندارد.

5 - آزاد گذاشتن متهم: یکی دیگر از اختیارات بازپرس آزاد گذاشتن متهم است اعم از این که تصمیم به آزاد گذاشتن متهم با اعمال کنترل قضایی باشد یا بدون آن البته ذی نفع در صورت برخورداری از این تصمیم بازپرس باید کلیه دستورات صادره و الزامات قانون آیین دادرسی را گردن نهد اکثر اوقات تصمیم به آزاد گذاشتن متهم بنا به تقاضای متهم و بعد از مشورت با دادسرا به عمل می اید در بعضی موارد نیز بازپرس بدون این که تقاضای از طرف متهم شده باشد راسا تصمیم به آزاد گذاشتن می نماید. باید توجه داشت چنانچه تقاضای آزاد گذاشتن از طرف متهم به عمل اید بازپرس مکلف است ظرف مدت 5 روز نسبت به آن اتخاذ تصمیم کند در غیر این صورت متهم می تواند به هیات اتهامیه مراجعه کند و این هیات ظرف بیست روز باید اتخاذ تصمیم نماید در صورتی که هیات هیچ تصمیمی اتخاذ نکند متهم آزاد می شود. چنانچه در قبال تقاضای متهم مبنی بر آزاد گذاشتن وی بازپرس مخالفت نماید متهم حق دارد از هیات اتهامیه تقاضای استیناف کند در این صورت هیات مکلف است ظرف 15 روز اتخاذ تصمیم نماید آزاد گذاشتن متهم پس از خاتمه تحقیقات نیز امکان پذیر است تصمیم به آزاد گذاشتن علاوه بر این که از طرف بازپرس بنا به تقاضای متهم یا راسا امکان پذیر است بنابر تقاضای دادستان یا حتی هیات اتهامیه نیز امکان پذیر خواهد بود در این صورت که دادستان با رئیس هیات اتهامیه مربوط تقاضای آزاد گذاشتن متهم را از بازپرس مطالبه نمایند که اتخاذ تصمیم در این موارد نیز بر عهده بازپرس است.

6 - ممنوع الملاقات کردن متهم: در مواردی که متهم بنا به تصمیم بازپرس بازداشت میشود اگر چه رژیم حاکم بر بازداشتگاه مخصوص متهمان بازداشت موقت با رژیم حاکم بر بازداشتگاه های معمولی که برای محل حبس محکومان است متفاوت می باشد و اصولا از نظام ملایم تری بهره مند هستند و مالا ارتباطات و تسهیلات زیادی برای دفاع در دسترس متهمان تحت قرار بازداشت موقت قرار دارد مع الوصف بنابر جهات و ملاحظات خاصی بازپرس می تواند متهم بازداشت شده را ممنوع الملاقات و ممنوع الارتباط نماید در این صورت متهم حق ملاقات و ارتباط ولو به صورت مکاتبه را ندارد البته این ممنوعیت شامل وکیل متهم نمی شود و وکیل می تواند ولو در ایام ممنوع الملاقات بودن متهم با وی ملاقات نماید و مقدمات دفاع متهم را تدارک نماید این ممنوعیت فقط برای ده روز است و برای یک بار قابل تمدید است.

7 - جمع آوری دلایل یکی از وظائف مهم بازپرس جمع آوری دلایل اثباتی یا اجرایی اتهام مطروحه علیه متهماست بدین معنا که بازپرس مکلف است برای کشف حقیقت و اثبات مجرمیت یا بی گناهی متهم دلایل مثبته یا مبرثه علیه یا له متهم را جمع آوری نموده و با ارزشیابی آنها بپردازد شاید یکی از مهمترین و مشکل ترین مرحله فرآیند کیفری همین مرحله جمع آوری دلایل است چرا بازپرس با حفظ بی طرفی باید از یک طرف هر دلیلی که ممکن است به اثبات اتهام و مجرمیت متهم منتهی شود را بررسی و جمع آوری نماید و از طرف دیگر هر دلیلی که به نفع متهم است و در اثبات بی گناهی وی به کار می رود. باید جمع آوری دلایل توسط بازپرس از طرق و ابزارهای مختلف به عمل می آید. که اعم آنها به شرح ذیل است:

الف) انجام بازجویی و تحقیق از متهم: بازجویی از شخص متهم و استماع اظهارات وی همواره یکی از مهمترین ابزارها جهت پی بردن به حقیقت و اثبات اتهام منتسبه به وی و یا دور کردن متهم از بزه انتسابی است چرا که بسیاری از متهمان هرگاه در مقابل مقام قضایی قرار می گیرند تمایل دارند حقیقت را بگویند در این صورت اگر اظهارات متهم حاوی اقرار به ارتکاب جرم باشد به عنوان مهمترین دلیل اثبات جرم مورد استناد بازپرس قرار می گیرد همچنین پاسخ متهم به اتهام و دلایل مطروحه علیه وی ولو حاوی اقرار نباشد می تواند بازپرس را به کشف حقیقت کمک نماید و چه بسا اظهارات متهم در مرحله بازجویی و استنطاق در کنار سایر قرائن و امارات منعکس در پرونده به اثبات اتهام منجر گردد البته باید توجه داشت اگر متهم وکیل معرفی کرده است بازجویی الزاما باید در حضور وکلیش به عمل آید حداکثر 5 روز قبل از انجام بازجویی باید از وکیل متهم دعوت به عمل آمده باشد همچنین وکیل حق دارد حداقل چهار روز قبل از هر بازجویی پرونده را مطالعه کند و در حین بازپرسی با اجازه بازپرس صحبت کند که تشریع لزوم دعوت وکیل و حق مطالعه پرونده توسط وی و نیز حق صحبت کردن وکیل در بازجویی ها (با کسب اجازه از بازپرس) همه به منظور حفظ حقوق دفاع متهم است.

ب) بازجویی از متهم به عنوان شاهد: در مواردی که دلایل مطروحه علیه متهم خیلی قوی و واضح نیست و احتمال حصول نتیجه مجرمیت برای متهم ضعیف است ولی در عین حال شخص در مظان ارتکاب جرم است می توان از متهم به عنوان شاهد بازجویی کرد در این صورت قواعد حاکم بر بازجویی تابع قواعد حاکم بر بازجویی شاهد است نه متهم بنابراین بعد از انجام تحقیقات هیچ گونه الزامی بر شخص تحت بررسی تحمیل نمی گردد مگر این که اظهارات شخص تحت بررسی حاوی اقرار بر انتساب بزه و ارتکاب جرم باشد که در این صورت نه به عنوان شاهد بلکه به عنوان متهم می تواند تحت تعقیب و بررسی بازپرس قرار گیرد.

ج - استراق سمع: یکی دیگر از ابزارهایی که جهت جمع آوری دلیل بازپرس مجاز است به آن متوسل شود استراق سمع و گوش کردن به مکالمات تلفن متهم است استراق سمع در جرایم جنایی و جنحههایی که مجازات آن در حداقل دو سال حبس است. امکان پذیر است بازپرس به منظور کشف حقیقت و جمع آوری دلایل به مکالمه تلفنی وکیل متهم نیز می تواند گوش کند مشروط بر این که موضوع به اطلاع رئیس کانون وکلای دادگستری برسد.

د - معاینات و تحقیقات محلی: انجام معاینات محلی امکان مشاهدات مفید و قابل استفاده در پرونده را برای بازپرس فراهم می کند انجام معاینات محلی باید به اطلاع دادستان برسد و دادستان می تواند نماینده خود را جهت انجام معاینات محلی به همراه بازپرس اعزام نماید.

هص بازپرسی منزل متهم: تفتیش و بازرسی منزل متهم به منظور کشف آلات جرم و اسناد و مدارک مثبته اتهام از دیگر اختیارات بازپرس است که چون تعرض شدید به اقامتگاه شخص تلفنی می گردد تابع مقررات سخت قانونی است

بازرسی همواره از محل هایی به عمل می آید که در آنجا امکان کشف اشیایی که برای حضور حقیقت مفید خواهد بود به عمل می آید و باید با حضور خود متهم با نماینده انتخابی وی با دو شاهد انتخابی وی و یا دو شاهد انتخابی از طرف مقام قضایی به عمل آید بازرسی از منزل باید بین ساعات 6 تا 21 انجام شود به جز مورد برخی از جرایم مواد مخدر و برخی شرایط خاص و یا برخی اماکن عمومی خاص در بازرسی از منزل یا محل کار متهم اسرار شغلی و حقوق دفاع وی باید رعایت شود خصوصا در مورد اسناد فقط بازپرس یا افسر پلیس قضایی مامور از جانب بازپرس حق اطلاع و مطالعه اسناد را دارند در بازپرسی از منزل متهم دادستان باید در جریان قرار گیرد و بازرسی اگر از محل کار وکیل باشد باید در حضور رئیس کانون وکلا انجام پذیرد غالبا در بازرسی ها اشیا و اسنادی توقیف می شوند در این صورت فورا صورت برداری و لاک و مهر می شوند دور گاو صندوق, بازپرس نگهداری می شوند.

کلیه اقداماتی که فوقا تحت عنوان بازرسی از منزل یا محل کار یا استراق سمع و بازجویی و غیره گفته شد به منظور کشف حقیقت و جمع آوری دلایل اثبات اتهام و یا دلایلی که بی گناهی متهم را اثبات میکند به عمل می آید.

8 - تشکیل پرونده شخصیت: یکی دیگر از اقدامات بازپرس به عنوان اقدامات مرحله میانی تشکیل پرونده شخصیت برای متهم است تشکیل پرونده شخصیت که از مدت ها قبل برای اطفال پیش بینی شده بود و بعدا عمومیت یافت و برای همه متهمان انجام می شود شامل بررسی اجتماعی, معاینه پزشکی و روان شناسی پزشکی است این اقدام در راستای قاعده تفرید مجازات ها و ناشی از تفکرات جرم شناسانه در حقوق جزاست و به کمک کارشناسان مربوط انجام می شود.

9 - اعطای نیابت قضایی: در صورتی که انجام تحقیقات مقدماتی در خارج از حوزه قضایی بازپرس ضروری باشد این کار با اعطای نیابت قضایی به عنوان مراجع قضایی محلی انجام می پذیرد در این صورت بازپرس اختیارات قانونی خود را در مورد جرم معینی به مقام قضایی دیگری واگذار میکند در برگ نیابت قضایی دقیقا اقداماتی که توسط مراجع قضایی محل انجام نیابت باید انجام شود مشخص می شود و آن مقامات فقط در محدوده حدودی که در برگ نیابت قید شده است مجاز به اقدام هستند و انجام اموری خارج از چارچوب مورد نیابت فاقد وجاهت قانونی است.

گفتار سوم: اختیارات بازپرسی در مرحله نهایی. پس از طی مراحل اولیه و انجام تحقیقات مقدماتی و جمع آوری دلایل مثبته اتهام و نیز بررس&#